Ελάχιστη οφειλόμενη τιμή προς τους πεσόντες Κρήτες εθελοντές στη μάχη της 23ης Δεκεμβρίου 1912 με τους τούρκους στο ύψωμα Προφήτη Ηλία Δεματίου, απέδωσε ο Δήμος Ζαγορίου και οι φορείς του χωριού παρουσία απογόνων τους, με την εκδήλωση για τα αποκαλυπτήρια επιγραφής με τα ονόματα τους στο μνημείο που είχε ανεγερθεί το 1938 στο εξωκκλήσι της Αγίας Μαρίνας.
Η εκδήλωση μνήμης και τιμής πραγματοποιήθηκε το απόγευμα του Σαββάτου 10 Νοεμβρίου σε κλίμα συγκίνησης και υπερηφάνειας, 106 χρόνια μετά τη θυσία των τριών παλικαριών από την Κρήτη και ενός ακόμη που πέθανε σε νοσοκομείο δυο μήνες μετά. Την οργάνωσαν ο Δήμος Ζαγορίου, η Τοπική Κοινότητα Δεματίου, ο Εξωραϊστικός-Εκπολιτιστικός Σύλλογος Δεματίου «Ο Άγιος Νικόλαος», ο Δήμος Σφακίων Κρήτης και ο Σύλλογος Κρητών Ηπείρου.
Οι πεσόντες στη μάχη στον Προφήτη Ηλία Δεματίου είναι ο Νικόλαος Σ. Δρυγιαννάκης από το Αμάρι, ο Ανδρέας Εμ. Αμαριωτάκης και ο Στυλιανός Χρ. Μανιαδάκης από το Ρέθυμνο και ο Εμμανουήλ Γ. Ξυλούρης από τον Μυλοπόταμο, ο οποίος είχε τραυματιστεί σοβαρά και εξέπνευσε στο νοσοκομείο στις 13-2-1913.
Προ του μνημείου εψάλλη επιμνημόσυνη δέηση από τον εφημέριο του Δεματίου, έγινε προσκλητήριο νεκρών και ακολούθησαν τα αποκαλυπτήρια επιγραφής με τα ονόματα τους από τον Δήμαρχο Ζαγορίου Βασίλη Σπύρου και τον εκπρόσωπο του Δήμο Σφακίων Μανούσο Χιωτάκη.
Στεφάνια κατέθεσαν οι απόγονοι των πεσόντων Δρυγιαννάκη και Ξυλούρη (φωτογραφία), ο Δήμαρχος Ζαγορίου, ο εκπρόσωπος του Δήμου Σφακίων, ο πρόεδρος της Τ.Κ. Δεματίου, ο πρόεδρος του Εκπολιτιστικού Συλλόγου Δεματίου, η εκπρόσωπος του Συλλόγου Κρητών Ηπείρου και εκπρόσωπος του κόμματος των «Ανεξαρτήτων Ελλήνων». Στη μνήμη των πεσόντων τηρήθηκε ενός λεπτού σιγή.
Την ευγνωμοσύνη του προς τους συγγενείς των πεσόντων και συνολικά στους Κρήτες εθελοντές για την μεγάλη συνεισφορά τους στον απελευθερωτικό αγώνα κατά των τούρκων, εξέφρασε στον χαιρετισμό του ο Δήμαρχος Ζαγορίου Βασίλης Σπύρου. «Σας είμαστε ευγνώμονες για όσα προσφέρατε στην Ήπειρο εσείς οι Κρητικοί», είπε χαρακτηριστικά και αναφερόμενος στα γεγονότα της εποχής, στο τάγμα των εθελοντών Κρητών που συμμετείχε στην επίθεση του Ελληνικού στρατού που κινούνταν από το Μέτσοβο προς τα Γιάννινα, σημείωσε ότι στην πορεία αυτή και μετά τη μάχη στα «Τρία Χάνια» Βοτονοσίου, ομάδα 30 Κρητών εθελοντών πήρε διαταγή να καταλάβει το ύψωμα Προφήτη Ηλία Δεματίου που κρατούσαν οι τούρκοι και ήταν κομβικής σημασίας στην πορεία προς τα Γιάννινα. Το πρωί της 23ης Δεκεμβρίου 1912 μια βροχερή και με ομίχλη ημέρα δόθηκε μάχη εκ του συστάδην στην οποία σκοτώθηκαν οι τρεις Κρήτες εθελοντές και τραυματίστηκε ο τέταρτος ο οποίος πέθανε σε νοσοκομείο μετά από δυο μήνες περίπου. Ο Δήμαρχος Ζαγορίου αναφέρθηκε στο μνημείο που κατασκευάστηκε στον αύλειο χώρο στο εξωκκλήσι της Αγίας Μαρίνας το 1938, με δωρεά της οικογένειας Βασιλείου Γ. Παππά μετανάστη από το Δεμάτι στις ΗΠΑ και στο οποίο τοποθετήθηκαν τα οστά των τριών πεσόντων. Κάθε χρόνο στην εορτή της Αγίας Μαρίνας τελείται επιμνημόσυνη δέηση, αλλά μέχρι πρόσφατα τα ονόματα των πεσόντων δεν ήταν γνωστά και αυτό ήταν μια σημαντική παράλειψη. Με προσπάθειες του Δήμου Ζαγορίου, σε συνεργασία με την Παγκρήτια Ένωση και τον πρώην αντιδήμαρχο Σφακίων Μανούσο Χιωτάκη, βρέθηκαν τα στοιχεία των πεσόντων και του τέταρτου ο οποίος έχασε τη μάχη στο νοσοκομείο και τοποθετήθηκε στο μνημείο σχετική επιγραφή και με τον τρόπο αυτό ανταποδόθηκε μέρος του οφειλόμενου χρέους προς τους αγωνιστές που έδωσαν τη ζωή τους για την απελευθέρωση της περιοχής.
Ο πρόεδρος του Εξωραϊστικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Δεματίου «Ο Άγιος Νικόλαος» Κωνσταντίνος Κούλας αναφέρθηκε στον εθελοντισμό κατά την διάρκεια των απελευθερωτικών αγώνων 1912-1913 στους οποίους δεσπόζουσα θέση και μεγάλη συμβολή είχαν οι Κρήτες αγωνιστές η ανδρεία των οποίων ήταν υποδειγματική, όπως σημείωσε. «Τιμούμε σήμερα τα τέσσερα παλικάρια, εκφράζουμε την αγάπη και τις ευχαριστίες μας στους συγγενείς τους», κατέληξε ο κ. Κούλας.
«Οι Κρήτες απέδειξαν ότι οι αγώνες για την πατρίδα δεν οριοθετούνται, δεν υπάρχουν σύνορα. Τιμή και δόξα στους προγόνους μας από εμάς τους απογόνους τους που ζούμε ελεύθεροι λόγω των δικών τους αγώνων», τόνισε στον χαιρετισμό της η εκπρόσωπος του Συλλόγου Κρητών Ηπείρου Αναστασία Νικηφόρου.
Ο Ιάκωβος Δρυγιαννάκης, εγγονός του Γεωργίου Δρυγιαννάκη που πολέμησε μαζί με τον αδερφό Νικόλαο, ο οποίος σκοτώθηκε στο Δεμάτι, εξέφρασε τη μεγάλη συγκίνηση του και ταυτόχρονα την τιμή που αισθάνθηκε ευρισκόμενος σε αυτόν τον τόπο. Ο κ. Δρυγιαννάκης σημείωσε ότι στην οικογένεια του νιώθουν υπηρηφάνεια για τον παππού και τον αδελφό του, γιούς του αγωνιστή κατά των τούρκων στην Κρήτη Στυλιανού Δρυγιαννάκη, οι οποίοι έφηβοι από το Αμάρι Ρεθύμνου εντάχθηκαν στα εθελοντικά σώματα Κρητών για την απελευθέρωση Ηπείρου και Μακεδονίας, πολεμώντας από το 1908. Το 1912 βρέθηκαν στην περιοχή Μετσόβου και Ζαγορίου πολεμώντας για την απελευθέρωση της περιοχής. Η σκέψη του παππού του, είπε ο κ. Δρυγιαννάκης ευχαριστώντας όσους συνέβαλαν για να τιμηθούν οι πεσόντες, ήταν πάντα στον αδελφό του που σκοτώθηκε στο Δεμάτι και για να τον τιμήσει έδωσε σε γιό του το όνομά του.
Ο Δήμαρχος Ζαγορίου απένειμε τιμητική πλακέτα του Δήμου στον Ι. Δρυγιαννάκη, ως ελάχιστο φόρο τιμής για τη θυσία του Νικόλαου Δρυγιαννάκη.
Με μια μαντινάδα, που έγραψε ο Γιώργος Καράντζης, επέλεξε να τιμήσει τους νεκρούς ο Νικόλαος Ξυλούρης απόγονος του πεσόντα Εμμανουήλ Ξυλούρη: «Άνθρωπος που τη ζήση του την έχει χαρισμένη στη λευτεριά και στην τιμή ποτέ του δεν πεθαίνει».
Η εκδήλωση εκτός από συγκίνηση και υπερηφάνεια για τους πεσόντες περιελάμβανε Κρητικούς χορούς με ζωντανή μουσική από μέλη του Συλλόγου Κρητών Ηπείρου, αλλά και ένα Ριζίτικο τραγούδι από τον Γιώργο Ξυλούρη, γιο του Ψαραντώνη και ανιψιού του αείμνηστου Νίκου Ξυλούρη.
Εκτός του Δημάρχου, από το Δήμο Ζαγορίου παραβρέθηκαν οι αντιδήμαρχοι Άγγελος Αρμένης και Κώστας Παπακώστας, οι δημοτικοί σύμβουλοι Αγγελική Ράπτη, Παναγιώτης Ρούσκας και Ηλίας Κίτσιος, ο πρόεδρος της Τ.Κ. Δεματίου Χρήστος Ζιάβρας, ο πρώην πρόεδρος του Δ.Σ. Ευτύχιος Μαλανδράκης, επίσης ο πρόεδρος του Εξωραϊστικού και Εκπολιτιστικού Συλλόγου Δεματίου «Ο Άγιος Νικόλαος» Κων/νος Κούλας, οι εκπρόσωποι του κόμματος των ΑΝ.ΕΛ. κ.κ. Βασιλείου και Γοργόλης, ο εκπρόσωπος (πρώην αντιδήμαρχος) του Δήμου Σφακίων Μανούσος Χιωτάκης, απόγονοι των πεσόντων, ο στρατηγός ε.α. Γεώργιος Η. Κουριδάκης απόγονος εθελοντή που πολέμησε στο Δεμάτι, η εκπρόσωπος του Συλλόγου Κρητών Ηπείρου Αναστασία Νικηφόρου και άλλα μέλη, μαζί με εξαμελές χορευτικό και μουσικούς.
